การขยายพันธุ์พืช คือ การทำให้ต้นพืชมีจำนวนเพิ่มมากขึ้น ซึ่งทำได้หลายวิธี เช่น การเพาะเมล็ด ปักชำ ตอนกิ่ง ติดตา ทาบกิ่ง เสียบยอด เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ ซึ่งวิธีการเหล่านี้ มนุษย์ได้ใช้วิธีการสังเกต ศึกษาข้อมูล รวมทั้งทดลองทำจนเกิดผลสำเร็จ
การขยายพันธุ์พืช มีดังนี้
1.การเพาะเมล็ด เป็นการนำเมล็ดพันธุ์ที่ผ่านการคัดคุณภาพมาปลูกในพื้นที่ที่เตรียมไว้ เช่น แปลงเพาะ กระบะเพาะ หรือภาชนะต่าง ๆ
การเพาะเมล็ดมีวิธีปฏิบัติ ดังนี้
2) ย่อยดินให้ร่วนซุย แล้วใส่ปุ๋ยคอกผสมเข้าหากันจากนั้นนำไปใส่ภาชนะหรือแปลงเพาะที่เตรียมไว้
3) หว่าน โรย หรือหยอดเมล็ดพันธุ์ลงหลุดในภาชนะหรือแปลงเพาะที่เตรียมไว้ แล้วใช้ดินกลบและรดน้ำให้ชุ่ม
4) ดูแลจนเมล็ดงอกเป็นต้นกล้า เมื่อเจริญเติบโตแข็งแรงดีแล้ว จึงย้ายต้นกล้าไปปลูกต่อไป
2. การปักชำ การปักชำเป็นการขยายพันธุ์โดยการตัดส่วนของพืช เช่น กิ่ง ก้าน ใบ ลำต้น ราก ออกจากต้นเดิมมาปักลงดินหรือทรายหรือวัสดุปักชำที่มีความชื้นพอสมควร
การปักชำมีวิธีปฏิบัติ ดังนี้
1) เลือกลักษณะของกิ่งที่จะนำมาปักชำ แล้วตัดกิ่งเป็นแนวเฉียง ด้านล่างของกิ่งต่ำกว่าข้อเล็กน้อย และด้านบนของกิ่งเหนือกว่าข้อเล็กน้อย
2) นำส่วนโคนของกิ่งปักลงในวัสดุปักชำ ให้ลึกประมาณ 1 ใน 3 ของความยาวของกิ่ง
3) รดน้ำอย่างสม่ำเสมอ วันละ 2 - 3 ครั้ง แต่อย่าให้วัสดุปักชำมีน้ำท่วมขัง
4) รอจนรากแตกออกมาจากกิ่งมากพอและแข็งแรง จึงนำไปปลูกในดิน
พืชที่นิยมขยายพันธุ์ด้วยการปักชำ เช่น พลูด่าง โกสน อ้อย มันสำปะหลัง
3. การตอนกิ่ง การตอนกิ่งเป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการทำให้เกิดราก ขณะที่ยังไม่ตัดกิ่งออกจากต้นเดิม
การตอนกิ่งมีวิธีปฏิบัติ ดังนี้
1) เลือกกิ่งที่ตั้งตรง ไม่แก่หรืออ่อนจนเกินไป
2) ควั่นรอบ ๆ กิ่ง ให้รอยควั่นห่างกันประมาณ 0.5 นิ้ว แล้วลอกเปลือกระหว่างรอยควั่นออก
3) ใช้สันมีดขูดเนื้อเยื่อลำเลียงกิ่งออกให้หมด
4) นำดินร่วนค่อนข้างเหนียวหุ้มที่รอยควั่นจนมิดแล้วหุ้มด้วยกาบมะพร้าวชุ่มน้ำ จากนั้นใช้เชือกมัดหัวท้ายให้แน่น
5) ใช้ถุงพลาสติกพันทับกาบมะพร้าวอีกครั้ง เพื่อป้องกันน้ำเข้า
6) ดูแลแและรดน้ำประมาณ 2 - 3 สัปดาห์ จะเห็นรากงอกออกมา เมื่อรากงอกยาวพอสมควรแล้ว จึงตัดบริเวณใต้รอยควั่น เพื่อนำกิ่งตอนไปปลูก
พืชที่นิยมขยายพันธุ์ด้วยการตอนกิ่ง เช่น กุหลาบ มะนาว มะม่วง ชมพู่ ฝรั่ง โกสน โมก
4. การติดตา การติดตาเป็นขยายพันธุ์พืชโดยการเชื่อมประสานส่วนของต้นพืชเข้าด้วยกันเพื่อให้เจริญเป็นต้นพืชต้นเดียวกัน โดยนำเอาแผ่นตาของพืชพันธุ์ดีไปติดเข้ากับต้นตอเพื่อให้ตาเจริญเติบโตเป็นพืชต้นใหม่ต่อไป
พืชพันธุ์ดี ได้แก่ พืชที่มีดอกหรือมีผลเป็นที่น่าพอใจ
พืชต้นตอ ได้แก่ พืชที่แข็งแรง หาอาหารเก่ง เจริญเติบโตแข็งแรง ทนทานต่อโรคและสภาพแวดล้อม
การติดตามีหลายวิธี แต่ในชั้นนี้จะเรียงเพียง 1 วิธี คือ การติดตาแบบตัวที ซึ่งปฏิบัติ ดังนี้
1) คัดเลือกต้นพันธุ์ดี และต้นพันธุ์พื้นเมืองที่จะนำมาติดตา
2) ใช้มีดคม ๆ กรีดเปลือกลำต้นตอเป็นรูปตัวที่(T)
3) ใช้ปลายมีดเปิดเปลือกไม้ แล้วเฉือนแผ่นตาจากกิ่งพันธุ์ดีออกมา
4) นำแผ่นตาของต้นพันธุ์ดีมาเสียบเข้าไปในรอยกรีดของต้นตอพันธุ์พื้นเมือง
5) ใช้แผ่นพลาสติกหรือผ้าชุปเทียนไขพันให้แน่นโดยพันจากข้างล่างขึ้นข้างบน เพื่อป้องกันน้ำเข้าตา เพราะถ้าน้ำเข้า อาจทำให้ตาเน่าได้
6) ทิ้งไว้ประมาณ 2 - 3 สัปดาห์ เมื่อแผ่นตาติดกับต้นตอแล้วแตกกิ่งก้านออกมาจึงตัดยอดของต้นตอทิ้งไป
พืชที่นิยมขยายพันธุ์ด้วยการติดตา เช่น กุหลาบ ส้ม มะนาว ขนุน
5. การทาบกิ่ง การทางกิ่งเป้นการขยายพันธุ์พืช โดยการใช้กิ่งของต้นพันธุ์ดีมาทาบกิ่งของต้นตอพันธุ์ดีมาทาบกับกิ่งของต้นตอพันธุ์พื้นเมือง
การทาบกิ่งมีวิธีปฏิบัติ ดังนี้
1) นำต้นตอพันธุ์พื้นเมืองมาปลูกลงในถุงพลาสติก เมื่อโตได้ขนาดแล้วนำไปทาบกิ่งพันธุ์ดี ที่มีขนาดใกล้เคียงกัน
2) ใช้มีดคม ๆ เฉือนเอาเปลือกด้านที่หันเข้าหากันออกทั้ง 2 กิ่ง แล้วนำมาทาบติดกันให้สนิท
3) ใช้แผ่นพลาสติกพันให้แน่น ทิ้งไว้ 2 - 3 สัปดาห์ จนเนื้อเยื่อของกิ่งทั้ง 2 กิ่ง ประสานกันจนเป็นเนื้อเดียวกัน
4) ตัดกิ่งพันธุ์ดีใต้บริเวณที่ทาบเอาไว้ออก จากนั้นให้นำต้นพันธุ์พื้นเมืองที่มียอดเป็นต้นพันธุ์ดีไปปลูก
พืชที่นิยมขยายพันธุ์โดยการทาบกิ่ง เช่น มะม่วง มะขาม ขนุน
6. การเสียบยอด การเสียบยอดเป็นการขยายพันธุ์พืชโดยการตัดเอายอดของลำต้นพันธุ์ดีที่ต้องการมาเสียบลงบนตอของต้นพันธุ์พื้นเมือง หรือพันธุ์ธรรมดาที่หาได้ง่าย เพื่ออาศัยรากแก้วของต้นตอในการเลี้ยงยอดของกิ่งพันธุ์ดีให้เจริญเติบโตขึ้น
การเสียบยอดมีวิธีปฏิบัติ ดังนี้
1) ตัดยอดต้นตอให้สูงขึ้นจากพื้นดิน ประมาณ 10 เซนติเมตร แล้วผ่ากลางลำต้นของต้นตอให้ลึกประมาณ 3 - 4 เซนติเมตร
2) เฉือนยอดพันธุ์ดีเป็นรูปลิ่มยาวประมาณ 3 - 4 เซนติเมตร
3) เสียบยอดพันธุ์ดีลงในแผลต้นตอให้รอยแผลตรงกัน แล้วใช้เชือกมัดด้านบนและด้านล่างของรอยแผลต้นตอให้แน่น
4) ทิ้งเอาไว้ประมาณ 5 - 7 สัปดาห์ รอยแผลจะประสานกันดี และนำออกมาพักไว้ในโรงเรียนเพื่อรอการปลูกต่อไป
พืชที่นิยมขยายพันธุ์ โดยวิธีการเสียบยอด เช่น ชวนชม น้อยหน่า สาลี่ พลับ
